ज्या अक्षरात दोन किंवा अधिक व्यंजने प्रथम एकत्र येवून शेवटी त्यात एक स्वर मिसळतो यास ‘जोडाक्षर’ म्हणतात.
उदा.
जवळ जवळ आलेले दोन ध्वनी जोडण्याला संधी म्हणतात. संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण आणि शेवटच्या शब्दातील पहिला वर्ण एकमेकात मिसळून त्या दोहोबद्दल एकच वर्ण तयार होतो याला संधी असे म्हणतात. संधी म्हणजे एक प्रकारची जोडाक्षरेच होय.
उदा.
संधीचे मुख्य तीन प्रकार आहेत.
- स्वरसंधी
- व्यंजन संधी
- विसर्गसंधी
1. स्वर संधी –
एकमेकांशेजारी येणारे वर्ण हे जर स्वरांनी जोडले असतील तर त्यांना ‘स्वरसंधी’ असे म्हणतात किंवा एक पाठोपाठ एक येणारे दोन स्वर एकत्र होण्याच्या क्रियेला स्वरसंधी असे म्हणतात.
क) दिर्घत्व संधी –
सजातीय र्‍हस्व किंवा दीर्घ स्वरमिळून एकच दीर्घ स्वर तयार होतो त्याला दीर्घत्व संधी म्हणतात.
उदा.
ख) आदेश संधी –
दोन विजातिय स्वर एकत्र येऊन तयार होणार्‍या संधीला आदेश संधी म्हणतात.
आदेश संधीचे खालील प्रकार पडतात.
i) गुणादेश –
अ किंवा आ या स्वरापुढे जर इ किंवा ई स्वर आल्यास तर त्या दोहोंऐवजी ए हा स्वर येतो, जर उ किंवा ऊ हा स्वर आल्यास तर त्या दोहोंऐवजी ओ स्वर येतो आणि जर ऋ हा स्वर आल्यास तर त्या दोहोस्वरांमिळून अर येतो यालाच गुणादेश संधी असे म्हणतात.
उदा.
ii) वृद्ध्यादेश –
जर अ आणि आ या स्वरापुढे ए किंवा ऐ स्वर आल्यास तर त्याबद्दल ऐ हा स्वर येतो आणि ओ किंवा औ स्वर आल्यास तर त्याबद्दल औ हा स्वर येतो. यालाच वृद्ध्यादेश (वृद्धि+आदेश) संधी म्हणतात.
उदा.
iii) यणादेश –
जर इ, उ, ऋ, (र्हास्व किंवा दीर्घ) या स्वरांपुढे खालीलपैकी कोणताही विजातीय स्वर आल्यास तर इ-ई या विजातीय स्वराऐवजी य हा वर्ण येतो, उ-ऊ विजातीय स्वराऐवजी व हा वर्ण येतो. ऋ या स्वराऐवजी र हा वर्ण येतो आणि पुढील स्वर मिसळून यणादेश संधी तयार होते.
उदा.
iv) विशेष आदेश –
जर ए, ऐ, ओ किंवा औ या संयुक्त स्वरांपुढे अनुक्रमे ए या संयुक्त स्वराऐवजी आय्, ऐ या संयुक्त स्वराऐवजी आय्, ओ या संयुक्त स्वराऐवजी अव्, औ या संयुक्त स्वराऐवजी आव् असे वर्ण मिसळून आदेश तयार होऊन त्यास पुढील स्वर मिसळून विशेष आदेश संधी तयार होते.
उदा.
ग) पूर्वरूप संधी –
मराठीत केव्हा केव्हा संधी होत असतांना एकत्र येणार्‍या दोन स्वरांपैकी पहिला स्वर कायम राहतो व दुसर्‍या स्वराचा लोप होतो. या संधीला पूर्वरूप संधी असे म्हणतात.
उदा.
घ) पररूप संधी –
केव्हा केव्हा एकत्र येणार्‍या दोन स्वरांपैकी पहिल्या स्वराचा लोप होतो व दूसरा स्वर कायम राहतो. अशा प्रकारच्या संधीला पररूप संधी असे म्हणतात.
उदा.
2. व्यंजनसंधी –
दोन व्यंजने किंवा यापैकी दूसरा वर्ण स्वर असेल तर त्याला मिळून तयार होणार्‍या संधीला व्यंजनसंधी असे म्हणतात.
व्यंजनसंधीचे खालील उपप्रकार पडतात.
क) प्रथम व्यंजन संधी –
दोन शब्दाची संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण ग, ज, ड, द्, ब (मृदु व्यंजन) यांच्यापैकी आल्यास तर संधी होत असतांना त्याचे जागी त्याच वर्गातील पहिले व्यंजन (क, च, ट, त, प) येऊन संधी होते त्याला प्रथम व्यंजन संधी असे म्हणतात.
उदा.
ख) तृतीय व्यंजन संधी –
दोन शब्दाची संधी होत असतांना पहिल्या शब्दातील शेवटचा वर्ण क, च, ट, त, प यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास त्यापासून संधी होत असतांना त्या वर्णाचे जागी त्याच वर्गातील तृतीय व्यंजन येते या संधीला तृतीय व्यंजन संधी असे म्हणतात.
उदा.
ग) अनुनासिक संधी –
पहिल्या पाच वर्गातील कोणत्याही व्यंजनापूढे अनुनासिक आल्यास त्याच वर्गातील अनुनासिक व्यंजन संधी होते त्यास अनुनासिक व्यंजन संधी असे म्हणतात.
उदा.
घ) त ची विशेष व्यंजन संधी –
या बाबतची विशेष संधी अशी की जर त या व्यंजनापुढे –
– च किंवा छ आल्यास तर त बद्दल च येतो.
– ट किंवा ठ आल्यास ट बद्दल ट येतो.
– ज किंवा झ आल्यास त बद्दल ज येतो.
– ल् आल्यास त बद्दल ल् येतो.
– श आल्यास त बद्दल च होतो व पूढील श बद्दल छ येतो.
– च किंवा छ आल्यास तर त बद्दल च येतो.
– ट किंवा ठ आल्यास ट बद्दल ट येतो.
– ज किंवा झ आल्यास त बद्दल ज येतो.
– ल् आल्यास त बद्दल ल् येतो.
– श आल्यास त बद्दल च होतो व पूढील श बद्दल छ येतो.
उदा.
ड) म ची संधी –
म पुढे स्वर आल्यास तो स्वर मागील म मध्ये मिसळून जातो. जर व्यंजन आल्यास म बद्दल मागील अक्षरावर अनुस्वार येतो.
उदा.
3. विसर्ग संधी –
विसर्ग संधीचे खालील प्रकार पडतात.
क. विसर्ग उकार संधी –
विसर्गाच्या पुढे पाच गटापैकी कोणतेही मृदु व्यंजन आल्यास विसर्गाचा उ होतो व तो मागील अ मध्ये मिसळून त्याचा ओ होतो. याला विसर्ग उकार संधी असे म्हणतात.
उदा.
ख. विसर्ग-र-संधी –
विसर्गाच्या मागे अ किंवा आ खेरीज कोणताही स्वर असून पुढे मृदु वर्ण आल्यास विसर्गाचा र होऊन संधी होणे.
उदा.
ग. विसर्ग र संधी –
विसर्ग र संधी होत असतांना विसर्गाच्या मागे अ, आ खेरीज कोणताही स्वर आल्यास त्या विसर्गाचा र होतो जर दूसरा वर्ण असल्यास यावेळी पहिल्या र चा लोप होतो व त्याच्या मागील स्वर र्‍हस्व असल्यास दीर्घ होतो.
उदा.
घ.
विसर्गापुढे च्, छ, ट, त, प, यापैकी कोणताही वर्ण आल्यास विसर्गाच्या जागी श, ष, व, स येऊन संधी होते.
उदा.
ड.
विसर्गाच्या पुढे क, ख, प, फ यापैकी कोणतेही व्यंजन आल्यास विसर्ग स्थिर राहतो.
उदा.
